เอวญฺหิ สติ สุปินสฺส อภาโวว อาปชฺชติ? น อภาโว ฯ กสฺมา? ยสฺมา กปิมิทฺธปเรโต ปสฺสติฯ วุตฺตํ เหตํ – ‘‘กปิมิทฺธปเรโต โข, มหาราช, สุปินํ ปสฺสตี’’ติ (มิ. ป. 5.3.5)ฯ ‘กปิมิทฺธปเรโต’ติ มกฺกฏนิทฺทาย ยุตฺโตฯ ยถา หิ มกฺกฏสฺส นิทฺทา ลหุปริวตฺตา โหติ, เอวํ ยา นิทฺทา ปุนปฺปุนํ กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุปริวตฺตา; ยสฺสา ปวตฺติยํ ปุนปฺปุนํ ภวงฺคโต อุตฺตรณํ โหติ, ตาย ยุตฺโต สุปินํ ปสฺสติฯ เตนายํ สุปิโน กุสโลปิ โหติ อกุสโลปิ อพฺยากโตปิ 386ฯ ตตฺถ สุปินนฺเต เจติยวนฺทนธมฺมสฺสวนธมฺมเทสนาทีนิ กโรนฺตสฺส กุสโล, ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส อกุสโล, ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺโต อาวชฺชนตทารมฺมณกฺขเณ อพฺยากโตติ เวทิตพฺโพฯ สุปิเนเนว ‘ทิฏฺฐํ วิย เม, สุตํ วิย เม’ติ กถนกาเลปิ อพฺยากโตเยวฯ

กิํ ปน สุปิเน กตํ กุสลากุสลํ กมฺมํ สวิปากํ อวิปากนฺติ? สวิปากํ; ทุพฺพลตฺตา ปน ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกติ, ทินฺนาย อญฺญกมฺเมน ปฏิสนฺธิยา ปวตฺเต เวทนียํ โหติฯ

เอวํ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญาติ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ น เหตฺวฏฺโฐ ยาถาวฏฺโฐฯ ตํ ยาถาวฏฺฐํ วตฺถุํ วิภาเวตีติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนาฯ ตถา ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ อเหตุกฏฺโฐ, ชราภิภูตฏฺโฐ, น สุปินํ ปสฺสนฏฺโฐ, ยาถาวฏฺโฐฯ ตํ ยาถาวฏฺฐํ วตฺถุํ วิภาเวตีติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนาฯ อิติ ยา เหฏฺฐา ‘‘ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญา’’ติ มาติกาย นิกฺขิตฺตา, สา เอวํ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญาติ เวทิตพฺพาฯ ตสฺสา เอว จ วเสน เอวํ เอกวิเธน ญาณวตฺถูติ เอวํ เอเกกโกฏฺฐาเสน ญาณคณนา เอเกน วา อากาเรน ญาณปริจฺเฉโท โหติฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(2.) ทุกนิทฺเทสวณฺณนา

[767] ทุวิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส จตูสุ ภูมีสุ กุสเลติ เสกฺขปุถุชฺชนานํ จตุภูมกกุสลปญฺญาฯ

ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค วุตฺเตสุ ปญฺจสุ อตฺเถสุ อตฺตโน อตฺตโน ภูมิปริยาปนฺนํ วิปากสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติ ปวตฺเตตีติ อตฺถชาปิกาฯ อรหโต อภิญฺญํ อุปฺปาเทนฺตสฺส สมาปตฺติํ อุปฺปาเทนฺตสฺส กิริยาพฺยากเตติ อภิญฺญาย เจว สมาปตฺติยา จ ปริกมฺมสมเย กามาวจรกิริยปญฺญาฯ สา หิ อภิญฺญาสมาปตฺติปเภทํ กิริยสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติ ปวตฺเตตีติ อตฺถชาปิกา ปญฺญาติ วุตฺตาฯ อยํ ปน อปโรปิ ปาฬิมุตฺตโก อฏฺฐกถานโย – ยาปิ หิ ปุริมา กามาวจรกิริยา ปจฺฉิมาย กามาวจรกิริยาย อนนฺตราทิวเสน ปจฺจโย โหติ, สาปิ ตํ กิริยตฺถํ ชาเปตีติ อตฺถชาปิกา ปญฺญา นามฯ รูปาวจรารูปาวจเรสุปิ เอเสว นโยฯ

ทุติยปทนิทฺเทเส จตูสุ ภูมีสุ วิปาเกติ กามาวจรวิปาเก ปญฺญา สหชาตาทิปจฺจยวเสน กามาวจรวิปากตฺถํ ชาเปตฺวา ฐิตาติ ชาปิตตฺถาฯ รูปาวจราทิวิปากปญฺญาสุปิ เอเสว นโยฯ สพฺพาปิ วา เอสา อตฺตโน อตฺตโน การเณหิ ชาปิตา ชนิตา ปวตฺติตา สยมฺปิ อตฺถภูตาติปิ ชาปิตตฺถาฯ อรหโต อุปฺปนฺนาย อภิญฺญาย อุปฺปนฺนาย สมาปตฺติยาติ วุตฺตกิริยปญฺญายปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน อปโรปิ ปาฬิมุตฺตโก อฏฺฐกถานโย – กามาวจรกิริยปญฺญาปิ หิ สหชาตาทิวเสน กามาวจรกิริยสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปตฺวา ฐิตาติ ชาปิตตฺถาฯ รูปาวจรารูปาวจรกิริยปญฺญาสุปิ เอเสว นโยฯ สพฺพาปิ วา เอสา อตฺตโน อตฺตโน การเณหิ ชาปิตา ชนิตา ปวตฺติตา สยญฺจ อตฺถภูตาติปิ ชาปิตตฺถาฯ เสสเมตฺถ สพฺพํ ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมวาติฯ

ทุกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(3.) ติกนิทฺเทสวณฺณนา

[768] ติวิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส โยควิหิเตสูติ โยโค วุจฺจติ ปญฺญา; ปญฺญาวิหิเตสุ ปญฺญาปริณามิเตสูติ อตฺโถฯ